Kawa
Kawa (Coffea L.), należąca do rodziny marzanowatych (Rubiaceae Juss.), jest niedużym, wiecznie zielonym drzewem lub dużym krzewem, wysokości 3—6 m (w uprawie). Liście są skórzaste, ciemnozielone. Kwitnienie zaczyna się w 3 roku życia roślin. Kwiaty są obupłciowe, białe, o 5 zrośniętych płatkach korony, pachnące. Pręcików 5, słupek 1. Dojrzewanie owoców trwa 8—12 miesięcy. Owocem jest pestkowiec czerwony, czarny, czarnonie- bieski, rzadko żółty, wielkości wiśni, z dość soczystą, jadalną owocnią. W każdym owocu znajdują się dwie pestki owalne, spła¬szczone z jednej strony (tzw. ziarna kawy).
Rodzaj ten obejmuje 40—60 gatunków rosnących dziko głównie w tropikalnej Afryce, na Madagaskarze i wyspach Maskarenach. Znaczenie gospodarcze mają tylko niektóre gatunki z sekcji Coffea. Około 90% zbiorów globalnych dostarczają odmiany kawy arabskiej (C. arabica L., 2n = 22, 33, 44, 66, 88), około 10% — kawa liberyjska . Kawa arabska rośnie w południowo-zachodniej części Etiopii i w wielu krajach tropikalnych. Jej wysokość wynosi 5—8 m. C. canephora okazała się gatunkiem najodporniejszym na choroby i najwytrzymalszym na nie sprzyjające warunki klimatyczne. Uprawiana jest na dużą skalę w Indonezji. Kawa liberyjska pochodzi z wybrzeży Oceanu Atlantyckiego w Afryce Zachodniej, z rejonów Liberii, Gwinei, Nigerii, Konga i Angoli. Osiąga wysokość 10 m. Owoce są podobne do owoców kawy arabskiej, ale nieco większe. Aromat napoju jest słabszy.
Nazwa kawy pochodzi od południowo-etiopskiej prowincji Kaffy, gdzie do dziś zachowały się naturalne leśne zarośla kawy arabskiej. Z Etiopii kawa dostała się w XIII—XIV w. na Półwysep Arabski do Jemenu, który obecnie dostarcza najlepszej jakościowo kawy jemeńskiej (w tym znakomitej kawy zwanej mocca). Prawdopodobnie w Jemenie wynaleziono napój — kawę, która stała się napojem Beduinów i wędrowców z karawan, obecnie zaś ulubionym napojem Amerykanów i Europejczyków. W 1658 r. Holendrzy zawieźli krzewy kawowe na Cejlon, w 1690 i 1699 r. — na Jawę,skąd uprawa rozprzestrzeniła się na inne wyspy Archipelagu Sundajskiego. W Gujanie Francuskiej założono pierwszą plantację w 1719 r.; stąd potajemnie wywieziono kawę do Brazylii. Wiek XVIII upamiętnił się rozprzestrzenieniem kawy w całej strefie tropikalnej.
Europa dowiedziała się o kawie w 1592 r., gdy włoski lekarz i botanik Prosper d’Alpino, towarzyszący weneckiemu poselstwu do Egiptu, opisał napój kawę jako środek leczniczy.
Znaczenie gospodarcze i lecznicze. Znajdujące się w handlu na-siona kawy zawierają około 11% wody. 11% tłuszczu, 13% białek i 0,3—2,5% kofeiny (średnio 1,3%). Nasiona służą do sporządzania napoju i pozyskiwania kofeiny. W niektórych krajach tropikal¬nych napój przygotowują także z podprażonych i zmielonych liś¬ci. W Afryce parzą niekiedy liście jak herbatę. Do ZSRR importuje się surowe nasiona, które na miejscu są prażone (palone) i mielo¬ne. Podczas palenia nasion tworzy się kafeol (zespół substancji aromatycznych), nadający napojowi swoiste, nieporównywalne smak i aromat, sacharoza zaś ulega karmelizacji z tworzeniem się karmelu, który nadaje nasionom barwę ciemnobrązową, a napojo¬wi — brązową. W handlu detalicznym znajdują się głównie na¬siona kawy palone (całe lub zmielone). Dużą popularnością cieszy się „kawa rozpuszczalna”, otrzymywana z nasion C. canephora, odpowiedniejszyeh -ze względów technologicznych od nasion kawy arabskiej. Wartość spożywcza-kawy polega na jej charakterysty¬cznych zaletach smakowych i właściwości przejściowego zwiększa¬nia zdolności do pracy i aktywności twórczej. Zawiera mniej ko¬feiny niż herbata, jednakże silniej aktywizuje procesy fizjologicz¬ne, ponieważ stężenie kofeiny w napoju jest większe.
Słodki miąższ pestkowców kawy jest jadalny, a smakiem przy-pomina nieco owoce dzikiej róży; w Afryce służy do wyrobu na¬pojów alkoholowych. Odpady powstające przy pozyskiwaniu na¬sion (do 60% plonu) stanowią nawóz bogaty w wapń, fosforany i kwas fosforowy. Lecznictwo ludowe w krajach tropikalnych za¬leca nasiona przy zatruciach opium, cholerze i innych chorobach.
W medycynie stosuje się kofeinę najczęściej w postaci jej soli kompleksowej z benzoesanem sodu w razie przytłumienia ośrod-kowego układu nerwowego (dla zwiększenia psychicznej i fizycznej zdolności do pracy), zatruć narkotykami, niewydolności układu sercowo-naczyniowego- i skurczach naczyń mózgu (migreny). Kofeina wchodzi także w skład preparatów leczniczych: Askafenu, Nowomigrofenu, Nowocefalginu, Pirameinu, Citramonu, Kofeta- minu i Koffenu.
Kofeiny nie wolno używać dzieciom, osobom w podeszłym wie¬ku oraz w przypadkach zwiększonej pobudliwością bezsenności, nadciśnienia, stwardnienia tętnic, organicznych schorzeń układu
sercowo-naczyniowego, nieżytu żołądka i choroby wrzodowej żołądka.
W weterynarii podaje się kofeinę zwierzętom, których chorobie towarzyszą osłabienie oddechu i spadek ciśnienia krwi, przy ostrej niewydolności układu sercowo-naczyniowego, przytłumieniu ośrodkowego układu nerwowego i zatruciu narkotykami. Czystą kofeinę przepisuje się do wewnątrz w postaci pigułek, kęsów, czyli bolusów (lekarstw o konsystencji miękkiego chleba lub papek), a 10—20-procentowe roztwory soli kofeiny — w postaci zastrzy¬ków podskórnych.
Rozmnażanie i agrotechnika. Kawa nie znosi przymrozków ani dłuższego spadku temperatury poniżej 10—12°C. Optymalna tem-peratura wzrostu wynosi 18—22°C, optymalna suma opadów — 1400 mm. Najlepsze wyniki uzyskuje się na głębokich, luźnych glebach.
Siew na miejsce stałe praktykowany jest tylko w Brazylii. W szkółce sieje się na obficie nawiezionych i starannie upra¬wionych zagonach. Na 1 m2 zagonu wysiewa się około 1000 nasion. Wschody pojawiają się po 1—2 miesiącach; zacienia się je za po¬mocą lekkiego, przepuszczalnego daszku. Stosuje się również roz¬mnażanie wegetatywne za pomocą odkładów, sadzonek i szcze¬pienia kawy arabskiej na kawie liberyjskiej.
Na 1 ha plantacji sadzi się 1000—1150 siewek 6—8-miesięcznych w rozstawie od 2X2,5 do 5X5 m. Rozmiary dołków do sadzenia wynoszą od 30X30 cm do 90X90 cm przy głębokości 30—90 cm. W jeden dołek sadzi się od 1 do 6 roślin, zależnie od kraju.
Pielęgnowanie polega na odchwaszczaniu, zastępowaniu sie¬wek, które się nie przyjęły, nowymi, formowaniu koron i cięciu, nawożeniu oraz ściółkowaniu międzyrzędzi. Powszechnie stosuje się obornik (40—50 t na 1 ha), corocznie stosuje się nawozy mine¬ralne (20—60 kg azotu, fosforu i potasu na 1 ha) oraz nawozy zielone. Wszędzie praktykuje się zacienianie młodych roślin ga¬tunkami z rodziny motylkowatych — Cajanus indicus Spreng., krotalarią (Crotalaria juncea L.), Sesbania lub kukurydzą i in., a dorosłych krzewów — wysokimi drzewami (głównie z rodziny motylkowatych), które również należy pielęgnować.
Pierwszy plon uzyskuje się zwykle z krzewów 4-letnich, w pełnię owocowania kawa wchodzi w 5—6 roku. Owoce zbiera się ręcznie, zwykle kilkakrotnie. W związku z niejednoczesnym dojrzewaniem owoców na plantacji okres zbiorów trwa kilka miesięcy. Owoce zbiera się bez szypułek. Następnie po usunięciu miąższu i twardego endokarpu suszy się nasiona na słońcu (czasem 1—2 miesiące) lub w suszarni w temperaturze 50—60°C. Jeden kilogram nasion kawy arabskiej otrzymuje się z mniej więcej 5 kg świeżych owoców. Plon kawy arabskiej wynosi 300—500 kg z 1 ha (rekordowe plony w Brazylii dochodzą do 5—6 ton). Średni plon z jednego krzewu wynosi 400—600 g; za dobry uważa się plon od 1 do 2 kg. Wczesnym dojrzewaniem i wyjątkowo dużą plennością odznacza się brazylijska odmiana Mundonowo.
Plantację kawy eksploatuje się przeciętnie do 20 lat, ale znane są plantacje owocujące, które mają już 100 lat.
