Koniczyna
Koniczyna (Trifolium L.) jest rodzajem z rodziny motylkowatych (Leguminosae Juss.; Fabaceae Lindl.), do którego należy około 300 gatunków rocznych, dwuletnich i bylin, rosnących w Europie,
Azji, Ameryce, Australii i w górskich rejonach Afryki. W ZSRR występuje około 70 gatunków koniczyny. Uprawia się około 10 gatunków. Większość gatunków — to cenne rośliny pastewne o wysokiej zawartości białka. W lecznictwie wykorzystuje się: koniczynę łąkową, czyli czerwoną , biało- różową, czyli szwedzką, białą , łubinowatą, polną i in. Z wymienionych gatunków powszechnie uprawiana jest tylko koniczyna czerwona.
Koniczyna łąkowa, czyli czerwona, jest byliną o korzeniu palowym, słabo owłosioną, wysokości 40—65 cm (w latach wilgotnych do 1 m). Liście 3-listkowe, listki odwrotnie szeroko jajowate, przeważnie z białawą, trójkątną plamą u nasady. Kwitnienie od maja do września. Kwiatostany główkowate prawie siedzące, purpurowoczerwone, do 2,5 cm średnicy, złożone z 70—100 kwiatów. Korona z płatków zrośniętych paznokciami zawiera nektarnik — rurkę długości 7—10 mm. Pręcików 10, z czego 9 zrosłych ze sobą w rurkę, a jeden wolny, słupek 1. Zapylenie krzyżowe dokonywane głównie przez trzmiele i pszczoły. Owocowanie cd pierwsze¬go lub drugiego roku. Nasiona jajowate, spłaszczone, żółtawe, brunatnawe lub fioletowe. Masa 1000 nasion 1,7—1,8 g. Pod względem cech morfologicznych i właściwości biologicznych gatunek dzieli się na dwa typy: późno dojrzewający, czyli jednokośny (z 7 międzywęźlami), i wcześnie dojrzewający, czyli dwukośny (z 5—6 międzywęźlami).
Koniczynę zaczęto uprawiać w XIV w. w północnych Włoszech, stąd dostała się do Holandii, a później — nad brzegi Renu. W 1633 r. koniczynę z Francji przewieziono do Anglii. W Rosji zaczęto ją uprawiać od połowy XVIII w.
Koniczyna czerwona w okresie kwitnienia zawiera (według Thommego) 77,1% wody, 3,8% białka, 0,8% tłuszczu, 6,5% celulo¬zy, 10,1% bez azotowych substancji wyciągowych, a prócz tego akseroftol (witaminę A), tokoferol, kwas askorbinowy i garbniki; 100 kg zielonej masy zawiera 20 jednostek pokarmowych, 2,7 kg białka strawnego, 380 g wapnia, 70 g fosforu i 4000 mg karotenu, a 100 kg siana — 52,2 jednostki pokarmowej, 7,9 kg białka strawnego, 1200 g wapnia, 340 fosforu i 2500 mg karotenu. Plon zielonej masy dochodzi do 40 t z 1 ha, siana — do 6—8 t z 1 ha, nasion — do 300 kg i więcej z 1 ha.
W kwiatach wykryto glikozydy trifolinę i izotrifolinę, barwniki flawonowe, olejek eteryczny, tłuszcze, żywice, kwasy organiczne (w ich liczbie jabłkowy) i karoten.
W medycynie napar i herbatkę z kwiatostanów koniczyny stosuje się jako środek wykrztuśny, moczopędny, napotny i antyseptyczny przy przeziębieniach, a także przy niedokrwistości i bolesnym miesiączkowaniu. Lecznictwo ludowe zaleca przykładać rozdrobnione, sparzone wrzątkiem liście do wrzodów, ropni, oparzeń i ran. Od dawnych czasów koniczyna jest składnikiem aromatycznych leczniczych kąpieli i leczniczych herbatek.
Koniczyna białoróżowa, czyli szwedzka, jest byliną o nielicznych prosto wzniesionych, dętych łodygach, wysokości 30—60 cm. Przy- łistki skórzaste. Liście przynasadowe na długich ogonkach (do 20 cm), liście łodygowe i wierzchołkowe — na ogonkach skróconych. Kwitnie od maja do września. Główki kuliste. Korona biała, póź¬niej różowiejąca. Żagielek znacznie dłuższy od skrzydełek i łó¬deczki. Kwiaty zapylane są przez pszczoły i trzmiele. Strąki 2—4- nasienne. Wyhodowano odmiany tetraploidalne.
Koniczynę białoróżową wprowadzono do uprawy w miasteczku Alsik, w Szwecji. W innych krajach (również w Rosji) uprawia się ją od połowy XIX w. Ma mniejsze wymagania glebowe od koniczyny czerwonej. Żle znosi suszę. Nasiona dojrzewają o 10—15 dni wcześniej od nasion koniczyny czerwonej. Pędy zawierają 76% wody, 4,1% białka, 0,7% tłuszczu, 5,2% celulozy, 11,6% bez-
azotowych substancji wyciągowych, 2,4% popiołu; 100 kg zielonej masy zawiera 22,8 jednostki pokarmowej, 3,1 kg białka strawnego, 340 g wapnia, 50 g fosforu i 4000 mg karotenu. Plon siana wy¬nosi 3,5—6 (do 7) t z 1 ha, plon nasion 200—300 kg z 1 ha.
W lecznictwie ludowym napar z kwitnącego ziela stosowany jest jako środek przeciwzapalny, przeciwbólowy, zmiękczający i przeczyszczający, a także przy dusznicy bolesnej i bólach mięś-niowych. Świeże liście używane są na okłady w tych samych przy-padkach co liście koniczyny czerwonej.
Koniczyna biała jest byliną wysokości 8—25 cm, wprowadzoną do uprawy w XVI w. w Holandii, następnie w Anglii i innych krajach europejskich. Obecnie szeroko uprawiana jest w USA, Kanadzie i w Nowej Zelandii. Korzeń jest palowy, główna łodyga bardzo krótka (1—4 cm) i niezakończona kwiatostanem. Liście 3-listkowe, na długich, wzniesionych ogonkach. Listki nagie, wy¬cięte na szczycie. Przylistki duże, błoniaste. Kwitnie od maja do września. Jest to jedna z najlepszych roślin miododajnych, zapylana przez pszczoły. Główki kwiatostanowe kuliste, luźne, z 30—80 kwiatami żółtawymi lub różowawymi, osadzone na długich szypułkach wyrastających ponad liście.
Kwitnące ziele zawiera 74,2% wody, 5,1% białka, 0,6% tłuszczu, 8,0% celulozy, 9,2% bezazotowych substancji wyciągowych i zasady purynowe — adeninę, ksantynę i hipoksantynę; 100 kg zielonej masy zawiera 14,7 jednostki pokarmowej, 3,0 kg białka strawnego. Plon nasion wynosi 200—300 kg z 1 ha.
W kwiatach wykryto olejek eteryczny, tłuszcze, glikozydy — trifolinę i izotrifolinę, oraz kwas askorbinowy. Z kwiatostanów pozyskuje się żółty barwnik. Napar z ziela lub kwiatostanów jest środkiem wzmacniającym, przeciwbólowym, leczącym rany i an-tytoksycznym. W lecznictwie ludowym stosowany jest także w przeziębieniach, gruźlicy płuc, podagrze, zatruciach, chorobach kobiecych i przepuklinie.
Koniczyna łubinowata rośnie na Syberii w strefach leśnej i leśno tepowej. Jest to bylina z łodygami wzniesionymi, liśćmi 5—7- -listkowymi. Listki wąsko lancetowate, kwiaty różowe do purpurowych, rzadziej żółtawobiałe. Zawiera 12—15% białka i do 38% (i więcej) celulozy. We wschodniej części Zabajkalu zielone części rośliny uważane są za środek moczopędny i przeciw żółtaczkowy.
Koniczyna polna jest rośliną roczną lub dwuletnią. Cała roślina jest kosmata, wysokości 8—30 cm. Główki kosmate, osadzone pojedynczo. Kwiaty siedzące. Korona różowawa, prawie biała. Zapylenia dokonują trzmiele i pszczoły. Koniczyna ta jest bardzo ceniona przez pasterzy owiec.
Napar z ziela zalecany jest w lecznictwie ludowym jako środek antyseptyczny, ściągający, przeciwbólowy i przeciwzapalny. Stosuje się go także przy zapaleniach płuc i oskrzeli, zapaleniu okrężnicy i innych chorobach przewodu pokarmowego.
